۱. یورش قبایل بربر
یکی از سادهترین نظریهها درباره سقوط امپراتوری روم، این رویداد را نتیجهی زنجیرهای از شکستهای نظامی در برابر نیروهای خارجی میداند. امپراتوری روم برای قرنها با قبایل ژرمن درگیر بود، اما در قرن چهارم میلادی، گروههایی که به عنوان “بربر” شناخته میشدند، مانند گوتها، از مرزهای امپراتوری عبور کردند و وارد سرزمینهای آن شدند.
رومیها در اواخر قرن چهارم میلادی توانستند در برابر یک شورش ژرمن مقاومت کنند، اما در سال ۴۱۰ میلادی، آلاریک، پادشاه ویزیگوتها، موفق شد شهر رم را غارت کند.
در چند دهه بعد، امپراتوری بهطور مداوم در معرض تهدید قرار داشت تا اینکه در سال ۴۵۵ میلادی، شهر رم بار دیگر هدف یورش قرار گرفت، اینبار توسط وندالها. نهایتاً در سال ۴۷۶، اودوآسر، رهبر ژرمنها، شورشی به راه انداخت و رومولوس آگوستولوس، آخرین امپراتور روم غربی را از قدرت برکنار کرد.
از آن پس، هیچ امپراتور رومی دیگری در ایتالیا حکومت نکرد و بسیاری سال ۴۷۶ را بهعنوان سالی میدانند که ضربه نهایی بر پیکر امپراتوری روم غربی وارد شد و این نقطه، آغاز واقعی سقوط امپراتوری روم به شمار میآید.
۲. مشکلات اقتصادی و وابستگی بیش از حد به نیروی کار برده
در حالی که امپراتوری روم از بیرون مورد حمله قرار میگرفت، از درون نیز بهواسطهی یک بحران مالی شدید در حال فروپاشی بود. جنگهای پیدرپی و هزینههای بیرویه، خزانهی امپراتوری را بهشدت تهی کرده بود. از سوی دیگر، مالیاتهای سنگین و تورم اقتصادی باعث ایجاد شکاف عمیقتری میان طبقات ثروتمند و فقیر شده بود. به همین دلیل، بسیاری از اشرافزادگان برای فرار از مالیاتها به مناطق روستایی گریختند و فئودالهایی مستقل تشکیل دادند.
در همین حال، امپراتوری با کمبود نیروی کار نیز مواجه شد. اقتصاد روم به شدت وابسته به بردگان بود؛ بردگانی که در مزارع کار میکردند یا در صنایع دستی فعالیت داشتند. این نیروی کار از طریق فتوحات نظامی تأمین میشد، اما وقتی روند گسترش سرزمینی در قرن دوم میلادی متوقف شد، منبع تأمین بردگان و غنائم جنگی نیز به تدریج خشک شد.
ضربهی بزرگتری در قرن پنجم میلادی وارد شد؛ زمانی که وندالها، شمال آفریقا را تصرف کردند و با دزدی دریایی در مدیترانه، تجارت امپراتوری را مختل کردند. در حالی که اقتصاد در حال سقوط بود و تولید کشاورزی و بازرگانی کاهش یافته بود، امپراتوری به تدریج کنترل خود بر اروپا را از دست داد و این یکی دیگر از دلایل مهم سقوط امپراتوری روم بود.
۳. ظهور امپراتوری شرقی
سرنوشت امپراتوری روم غربی تا حدی در اواخر قرن سوم میلادی رقم خورد، زمانی که دیوسیتیان، امپراتور وقت، امپراتوری را به دو بخش تقسیم کرد: امپراتوری غربی با مرکزیت شهر میلان، و امپراتوری شرقی در بیزانتیوم، که بعدها به نام قسطنطنیه شناخته شد.
این تقسیمبندی در کوتاهمدت باعث شد ادارهی امپراتوری آسانتر شود، اما در بلندمدت، دو بخش از هم جدا افتادند. شرق و غرب نتوانستند برای مقابله با تهدیدهای خارجی همکاری مؤثری داشته باشند، و اغلب بر سر منابع و کمکهای نظامی با یکدیگر درگیر بودند.
با افزایش فاصله میان دو امپراتوری، بخش شرقی که عمدتاً یونانیزبان بود، روزبهروز ثروتمندتر شد، در حالی که بخش غربی که به زبان لاتین سخن میگفت، وارد بحران اقتصادی شد. از همه مهمتر، قدرت امپراتوری شرقی باعث شد که یورش قبایل بربر بیشتر به سمت غرب هدایت شود.
امپراتورانی مانند کنستانتین اطمینان حاصل کردند که شهر قسطنطنیه مستحکم و محافظتشده باقی بماند، اما ایتالیا و شهر رم — که برای بسیاری از شرقیها تنها ارزش نمادین داشت — آسیبپذیر و بیدفاع ماندند.
ساختار سیاسی غرب در نهایت در قرن پنجم میلادی فروپاشید، اما امپراتوری شرقی در شکلی دیگر تا حدود هزار سال دوام آورد، تا زمانی که در دهه ۱۴۰۰ میلادی توسط امپراتوری عثمانی فتح شد.
۴. گسترش بیش از حد و هزینههای سنگین نظامی
در اوج شکوه خود، امپراتوری روم از اقیانوس اطلس تا رود فرات در خاورمیانه امتداد داشت، اما همین وسعت عظیم سرزمینی شاید به نقطهضعف مرگبار آن تبدیل شد. ادارهی این قلمرو گسترده، برای روم یک کابوس اداری و لجستیکی بود. حتی با وجود شبکهی جادهای پیشرفته، رومیها نمیتوانستند بهسرعت یا بهطور مؤثر با مناطق مختلف ارتباط برقرار کنند و آنها را مدیریت نمایند.
روم برای تأمین نیروی نظامی و منابع کافی جهت دفاع از مرزها در برابر شورشهای داخلی و تهاجمات خارجی، با مشکل مواجه بود. تا جایی که در قرن دوم میلادی، امپراتور هادریان مجبور شد دیوار معروف خود در بریتانیا را بسازد تا دشمنان را دور نگه دارد.
با افزایش وابستگی به ارتش، بخش عمدهای از منابع مالی امپراتوری صرف نگهداری و تقویت نظامی شد. این تمرکز بیش از حد بر مسائل نظامی باعث شد که پیشرفتهای فناورانه کند شود و زیرساختهای شهری بهتدریج رو به نابودی بگذارند.
۵. فساد دولتی و بیثباتی سیاسی
اگر وسعت عظیم روم ادارهی آن را دشوار کرده بود، رهبری ضعیف و ناپایدار این مشکل را بهمراتب وخیمتر کرد. در تمام طول تاریخ، امپراتوری روم شغلی خطرناک و پرریسک محسوب میشد، اما در قرون دوم و سوم میلادی، این مقام تقریباً به حکم مرگ تبدیل شد.
در این دوران پرتلاطم، جنگهای داخلی امپراتوری را درگیر آشوب و هرجومرج کرد، و در مدت تنها ۷۵ سال، بیش از ۲۰ نفر به تاجوتخت دست یافتند، که بیشتر آنها با ترور امپراتور قبلی به قدرت رسیدند.
گارد پرایتوری — محافظان شخصی امپراتور — هر زمان که میخواستند، امپراتور را ترور میکردند و شخص جدیدی را به قدرت میرساندند. حتی یکبار، تاجوتخت را به بالاترین پیشنهاد فروختند!
این فساد سیاسی به سنا نیز سرایت کرد؛ نهادی که بهدلیل فساد گسترده و ناکارآمدی خود، قادر به کنترل افراطهای امپراتورها نبود. در نتیجهی این وضعیت، غرور مدنی در میان شهروندان کاهش یافت و بسیاری از مردم اعتماد خود را به حکومت از دست دادند. این زوال سیاسی و اخلاقی از دیگر عوامل کلیدی در سقوط امپراتوری روم بود.
۶. ورود هونها و مهاجرت قبایل بربر
یکی از عوامل اصلی در حملات قبایل بربر به روم، مهاجرت گستردهای بود که با تهاجم هونها به اروپا در اواخر قرن چهارم میلادی آغاز شد. این جنگجویان اوراسیایی با یورش به شمال اروپا، بسیاری از قبایل ژرمن را به سمت مرزهای امپراتوری روم راندند.
رومیها با اکراه، به ویزیگوتها اجازه دادند تا از رود دانوب عبور کنند و وارد سرزمینهای رومی شوند، اما با آنان بهشدت ظالمانه رفتار کردند. بهنقل از تاریخنگار معروف، آمیانوس مارسلینوس، مقامات رومی حتی گرسنگی را چنان شدید کردند که ویزیگوتهای گرسنه مجبور شدند فرزندان خود را در ازای گوشت سگ به بردگی بدهند!
این رفتار بیرحمانه باعث شد که رومیها دشمنی خطرناک در دل خودشان ایجاد کنند. وقتی این ظلمها از حد گذشت، ویزیگوتها شورش کردند و در نبرد معروف آدریانوپل در سال ۳۷۸ میلادی، ارتش روم را شکست داده و امپراتور والنس را کشتند.
رومیهای شوکهشده، صلحی سطحی و ناپایدار با این قبایل بستند، اما این صلح در سال ۴۱۰ میلادی شکست خورد، زمانی که پادشاه آلاریک به سمت غرب حرکت کرد و شهر رم را غارت کرد. با تضعیف امپراتوری روم غربی، قبایلی چون وندالها و ساکسونها بهراحتی از مرزها عبور کرده و بریتانیا، اسپانیا و شمال آفریقا را اشغال کردند. این رویدادها نقش چشمگیری در سقوط امپراتوری روم ایفا کردند.
۷. مسیحیت و از بین رفتن ارزشهای سنتی
افول امپراتوری روم همزمان با گسترش مسیحیت رخ داد و برخی مورخان معتقدند که ظهور این آیین جدید در تضعیف ساختارهای امپراتوری نقش داشته است. فرمان میلان در سال ۳۱۳ میلادی، مسیحیت را قانونی اعلام کرد و در سال ۳۸۰ این دین به دین رسمی دولت تبدیل شد.
این فرمانها اگرچه به پایان دادن به قرنها آزار و شکنجه مذهبی کمک کردند، اما بهزعم برخی، باعث تضعیف نظام ارزشی سنتی روم نیز شدند. مسیحیت جایگزین آیین چندخدایی روم شد که در آن امپراتور مقام مقدس داشت و تمرکز اصلی بر شکوه دولت روم بود؛ اما مسیحیت این تمرکز را به خدای واحد و ارزشهای دینی فردی منتقل کرد.
در همین حال، پاپها و رهبران کلیسا نقش پررنگتری در امور سیاسی یافتند و این موضوع نظام حکمرانی را پیچیدهتر کرد. مورخ قرن هجدهم، ادوارد گیبون از معروفترین حامیان این نظریه بود، گرچه دیدگاه او در عصر حاضر با انتقادهای فراوانی مواجه شده است.
اگرچه برخی معتقدند که رواج مسیحیت تا حدی باعث کمرنگ شدن فضیلتهای مدنی رومی شد، اما اکثر پژوهشگران امروزی بر این باورند که تأثیر آن در مقایسه با عوامل نظامی، اقتصادی و اداری بسیار کمتر بوده است.
با اینحال، این دگرگونی فرهنگی نیز یکی از عواملی است که در سقوط امپراتوری روم نقش داشته است.
۸. تضعیف لشکرهای رومی
در بیشتر دوران خود، ارتش روم یکی از ستودنیترین نیروهای نظامی جهان باستان بود. اما در دوران افول امپراتوری روم، ترکیب نیروهای نظامی بهتدریج دچار تغییر شد. امپراتورانی مانند دیوکلتیان و کنستانتین به دلیل کمبود نیروی انسانی در میان شهروندان رومی، به استخدام سربازان مزدور خارجی روی آوردند تا ارتش را سرپا نگه دارند.
در نتیجه، لژیونهای رومی بهطور فزایندهای از گوتها و سایر اقوام بربر تشکیل شدند، تا جایی که رومیها واژهی لاتین “بارباروس” (بیگانه یا بربر) را به جای واژهی “سرباز” به کار میبردند.
اگرچه این سربازان بربر مزدور در میدان نبرد جنگجویانی شجاع و نیرومند بودند، اما آنها وفاداری چندانی به امپراتوری روم نداشتند. حتی فرماندهان جاهطلب آنها نیز گاهی اوقات علیه کارفرمایان رومی خود شورش میکردند.
در واقع، بسیاری از بربرهایی که شهر روم را غارت کردند و در سقوط امپراتوری روم نقش داشتند، پیش از آن در ارتش روم خدمت کرده بودند و تجربیات نظامی خود را در همان جا کسب کرده بودند.
منابع
- وبسایت History.com ، هشت دلیل سقوط امپراتوری روم 🔗
همچنین نگاهی بیندازید به:
«بزرگترین امپراتوری های تاریخ: 8 امپراتوری بزرگ تاریخ»
