چرا عدم قطعیت درباره زمان تولد عیسی مسیح وجود دارد؟

۱. نبود تقویم یکپارچه در زمان تولد عیسی
سیستمی که امروز تقویم جهانی را تشکیل می‌دهد، در زمان تولد عیسی مسیح وجود نداشت و هنوز به شکل کامل تدوین نشده بود.

۲. ثبت نشدن تاریخ تولد به‌صورت دقیق
در دوران حیات عیسی، تاریخ تولد او با دقت ثبت نشد. حتی انجیل‌ها نیز فقط اطلاعات پراکنده و غیرمستقیم درباره زمان تولد ارائه می‌کنند.

۳. اهمیت نداشتن تاریخ تولد برای نخستین نویسندگان مسیحیت
برای نویسندگان اولیه مسیحی، تاریخ دقیق تولد عیسی اهمیت چندانی نداشت. انتخاب ۲۵ دسامبر به‌عنوان زمان تولد، در قرون سوم و چهارم میلادی و بر اساس تصمیم رهبران کلیسا انجام شد، نه بر اساس اسناد تاریخی.

۴. نبود «سال صفر» در تقویم غربی
جالب است بدانید که در تقویمی که امروز رایج است، سال صفر وجود ندارد؛ زیرا مفهوم عدد صفر قرن‌ها بعد وارد اروپا شد.

به همین دلیل، روز ۲۵ دسامبر، سال دقیق تولد عیسی، و حتی خود سیستم تقویمی امروزی همگی در طول قرن‌ها پس از زندگی زمینی او شکل گرفته‌اند.

مورخان بارها تلاش کرده‌اند با استفاده از نشانه‌های موجود در عهد جدید، تاریخ تولد عیسی مسیح را تخمین بزنند، اما تمام این نتیجه‌گیری‌ها همچنان حدسی و غیرقطعی هستند.

شواهد متنی درباره سال تولد عیسی مسیح

بسیاری از مورخان و پژوهشگران دین بر اساس شواهد موجود در انجیل‌ها معتقدند که عیسی مسیح احتمالاً بین سال‌های ۶ تا ۴ پیش از میلاد متولد شده است. اما انجیل‌ها که در نیمه دوم قرن نخست میلادی نوشته شدند، شواهدی پراکنده، ناقص و گاه متناقض درباره سال تولد ارائه می‌کنند.

شواهد انجیل متی

انجیل متی اشاره می‌کند که عیسی در اواخر سلطنت هیرودیس کبیر، پادشاه منصوب روم بر یهودیه، به دنیا آمد. این دوره با مرگ هیرودیس در سال ۴ پیش از میلاد پایان یافت (متی، فصل ۲).

متی همچنین روایت می‌کند که هیرودیس پس از اطلاع از تولد عیسی، دستور داد تمام کودکان زیر دو سال در بیت‌لحم کشته شوند. بسیاری از مورخان این نکته را اصلی‌ترین شاهد تاریخی می‌دانند و نتیجه می‌گیرند که تولد عیسی باید در فاصله سال‌های ۶ تا ۴ پیش از میلاد بوده باشد.

با این حال این نتیجه‌گیری به این فرض وابسته است که روایت متی کاملاً دقیق باشد، در حالی‌که انجیل متی حدود سال‌های ۷۰ تا ۸۰ میلادی نوشته شده؛ یعنی حدود چهار دهه پس از مصلوب شدن عیسی در حدود سال ۳۰ میلادی. افزون بر این، برخی مورخان معتقدند ممکن است هیرودیس در سال ۱ پیش از میلاد مرده باشد، نه ۴ پیش از میلاد.

شواهد انجیل لوقا و مشکل تاریخ سرشماری

طبق روایت لوقا، عیسی در زمان سرشماریِ انجام‌شده در دوران حکومت کورینیوس، فرماندار سوریه، به دنیا آمد (لوقا، فصل ۲). اما اسناد تاریخی نشان می‌دهد چنین سرشماری‌ای در سال‌های ۶ تا ۷ میلادی انجام شده است؛ یعنی بیش از یک دهه بعد از تاریخی که متی پیشنهاد می‌دهد.

این تناقض باعث بحث‌های فراوان میان پژوهشگران شده است. برخی محققان ترجمه‌های دیگری از متن یونانی لوقا ارائه کرده‌اند؛ مثلاً خوانشی که جمله را به شکل «پیش از آن‌که کورینیوس فرماندار شود» ترجمه می‌کند. گروهی دیگر احتمال می‌دهند کورینیوس پیش‌تر در مقطعی غیررسمی بر سوریه حکومت داشته یا سرشماری‌ای پیش‌تر انجام شده باشد. و برخی هم معتقدند لوقا ممکن است تاریخ‌ها را با هم اشتباه کرده باشد.

انجیل لوقا احتمالاً بین ۶۳ تا ۷۰ میلادی و شاید حتی تا ۸۰ میلادی نوشته شده، یعنی ۶ دهه پس از تولد عیسی.

نشانه‌های دیگر درباره زمان تولد

لوقا همچنین اشاره می‌کند که یوحنای تعمیددهنده – که به گفته لوقا یک سال از عیسی بزرگ‌تر بود – خدمت خود را در سال پانزدهم سلطنت تیبریوس، امپراتور روم آغاز کرد؛ یعنی حدود سال ۲۹ میلادی (لوقا ۳:۱).

لوقا اضافه می‌کند که عیسی کمی بعد و در سن “حدود سی سالگی“ خدمت خود را آغاز کرد (لوقا ۳:۲۳). اگر این عدد را جدی بگیریم، سال تولد او باید حدود ۲ پیش از میلاد بوده باشد.

اما عبارت «حدود سی سال» فضای زیادی برای تفسیر باقی می‌گذارد. برخی نویسندگان اولیه مسیحیت نیز تولد عیسی را ۲ یا ۳ پیش از میلاد دانسته‌اند، اما هیچ اجماع قطعی در این باره وجود ندارد.

چرا ۲۵ دسامبر امروز به‌عنوان روز تولد عیسی مسیح شناخته می‌شود؟

در انجیل‌ها هیچ شواهد دقیقی وجود ندارد که نشان دهد عیسی مسیح چه زمانی از سال به دنیا آمده است. برخی مفسران بر اساس لوقا 2:8—که در آن چوپانان هنگام شب در مرتع‌ها بودند—حدس می‌زنند تولد او در اوایل بهار یا پاییز بوده است.

گروه‌هایی از مسیحیان گنوسی در مصر طی سده‌های نخست میلادی، تاریخ‌های مختلفی را بر اساس تقویم مصری پیشنهاد کردند؛ تاریخ‌هایی که در تقویم امروزی با ۲۰ مه، ۱۹ و ۲۰ آوریل، و ۶ ژانویه تطبیق پیدا می‌کنند. در بسیاری از جوامع مسیحی اولیه، ۶ ژانویه به‌تدریج به‌عنوان روز تولد عیسی شناخته و جشن گرفته شد.

از سوی دیگر، برخی دانشمندان مسیحی با ترکیب باورهای دینی رومی و نمادپردازی خورشید، ۲۵ مارس، برابر با اعتدال بهاری رومی را زمان آفرینش جهان، مرگ عیسی، و حتی برای برخی، زمان تولد او می‌دانستند. نویسندگان دیگر نیز ۲۸ مارس—روز چهارم آفرینش و زمان خلق خورشید و ماه—را تولد عیسی قلمداد می‌کردند.

ورود ۲۵ دسامبر؛ نخستین اشاره تاریخی

در سال ۲۲۱ میلادی، تاریخ‌نگار مسیحی سِکستوس ژولیوس آفریکانوس نخستین کسی بود که ۲۵ دسامبر را روز تولد عیسی معرفی کرد. او معتقد بود ۲۵ مارس روز «بشارت» است؛ یعنی روزی که فرشته جبرئیل به مریم اعلام کرد که به قدرت روح‌القدس پسری خواهد داشت. آفریکانوس نتیجه گرفت که بشارت، همان روز لقاح و آغاز آفرینش جسمانی عیسی بوده است.

با افزودن دوره معمول ۹ماه بارداری، او به تاریخ ۲۵دسامبر رسید. نخستین جشن ثبت‌شده کریسمس در این تاریخ نیز با تأیید کلیسای روم، در سال ۳۳۶میلادی برگزار شد؛ طبق دست‌نوشته‌ای که به سال ۳۵۴ بازمی‌گردد.

ریشه‌های دیگر انتخاب ۲۵ دسامبر

امکان دارد این تاریخ به دلایل دیگری هم در سده چهارم تثبیت شده باشد:

• در روم سده سوم، زمستان‌سوستی (انقلاب زمستانی) در ۲۵ دسامبر به‌عنوان زادروز خورشید شکست‌ناپذیر (Sol Invictus) جشن گرفته می‌شد.
• همین تاریخ، روز تولد میترا نیز بود؛ ایزدی در اسطوره‌های هندوایرانی که آیین آن میان سربازان رومی محبوبیت داشت.
• جشن محبوب ساتورنالیا در ۲۳ دسامبر پایان می‌یافت؛ بنابراین اواخر دسامبر پیشاپیش زمانی شاد و جشن‌گونه بود و برای افزودن یک جشن مسیحی جدید آماده به نظر می‌رسید—همان‌طور که نزدیکی کریسمس به حانوکا بعدها به محبوبیت بیشتر حانوکا کمک کرد.

تفاوت تقویم‌ها و روزهای مختلف جشن کریسمس

تمام مسیحیان، تولد عیسی را در یک روز جشن نمی‌گیرند:

• برخی کلیساهای ارتدکس شرقی از تقویم ژولینی استفاده می‌کنند، که اصلاحات تقویم گرگوری را در نظر نمی‌گیرد. به همین دلیل، ۲۵ دسامبر ژولینی برابر است با ۷ ژانویه گرگوری.
• پس از آغاز جنگ روسیه و اوکراین در ۲۰۲۲، برخی کلیساهای ارتدکس در اوکراین برای فاصله گرفتن از کلیسای ارتدکس روسیه، جشن کریسمس را به ۲۵ دسامبر گرگوری منتقل کردند.
• در ارمنستان، جشن کریسمس در ۶ ژانویه برگزار می‌شود. اما ارمنی‌های ساکن اورشلیم و بیت‌لحم، بر اساس تقویم ژولینی، آن را در ۱۹ ژانویه جشن می‌گیرند که همان ۶ ژانویه در تقویم گرگوری است.
• کلیسای قدیسان معاصر (LDS) نیز تولد عیسی را ۶ آوریل می‌داند؛ تاریخی که در تاریخ این کلیسا اهمیت دیگری هم دارد.

تقسیم‌بندی BCE وCE چگونه شکل گرفت؟

در نهایت باید به این سؤال پاسخ دهیم که چرا عیسی مسیح نمی‌توانسته در «سال صفر» به دنیا آمده باشد و این‌که چگونه در نگاه تقویمیِ امروز، تولد او به‌عنوان مرز میان دو دوره تاریخی در نظر گرفته شد.

تقویمی که امروزه در بیشتر نقاط جهان استفاده می‌شود—تقویمی که تاریخ را به دو بخش قبل از عصر مشترک (BCE) و عصر مشترک (CE) تقسیم می‌کند—به‌تدریج طی چند قرن پس از دوران عیسی مسیح شکل گرفت.

در قرن ۵ میلادی، نظامی بر اساس دوره کبیر فصیح (Great Paschal) یا چرخه دیونیسی برای تعیین تاریخ عید پاک طراحی شد. این سیستم دو چرخه را با هم ترکیب می‌کرد:

• چرخه خورشیدی ۲۸ساله در تقویم ژولینی، زمانی که روزهای هفته و ماه‌ها دوباره هم‌راستا می‌شوند.
• چرخه ۱۹ساله متونیک، دوره‌ای که طول می‌کشد تا ماه کامل دوباره به همان روز از ماه برسد.

ترکیب این چرخه‌ها دوره‌ای ۵۳۲ساله ایجاد می‌کرد. (تقویم ژولینی بعدها در ۱۵۸۲ میلادی با تقویم گرگوری جایگزین شد که در نتیجه آن ۱۰ روز از تقویم حذف شد.)

ورود دیونیسیوس اگزیگوس و تعیین سال تولد مسیح

در قرن ۶ میلادی، الهی‌دان و ریاضی‌دان رومی دیونیسیوس اگزیگوس اعلام کرد که سالی که امروز آن را ۵۳۲ CE می‌نامیم، نخستین سال از یک چرخه فصیح جدید است. او همچنین سالی را که اکنون ۱ BCE نامیده می‌شود، آغاز چرخه قبلی دانست.

در این چارچوب، دیونیسیوس تعیین کرد که سال ۱ CE، سال تولد عیسی مسیح است.

چرا سال صفر وجود ندارد؟

پاسخ کوتاه است:
زیرا مفهوم عدد صفر در اروپا تا قرن ۱۳ میلادی وجود نداشت.

صفر تنها زمانی وارد اندیشه ریاضی اروپا شد که فیبوناچی، ریاضی‌دان ایتالیایی، آن را معرفی کرد. به همین دلیل، تقویم رایج امروز همچنان از ۱ BCE مستقیماً به ۱ CE می‌رسد—بدون هیچ سال صفر.

به همین دلیل است که دهه‌ها و سده‌ها با سالی که به ۱ ختم می‌شود آغاز می‌شوند (مانند ۱۹۹۱، ۲۰۰۱، ۲۱۰۱).

پیدایش اصطلاح AD وBC

دیونیسیوس اگزیگوس همچنین نظام Anno Domini (سالِ خداوند) را ابداع کرد. این سنت بعدها در قرن ۸ میلادی توسط سنت بید (St. Bede the Venerable)—الهی‌دان و تاریخ‌نگار انگلوساکسون—گسترش یافت.

او عبارت کامل‌تری برای آن نوشت:

• Anno ab incarnatione Domini
  «سال تجسد خداوند»

بِیده همچنین از دوره‌ای یاد کرد که بعدها قبل از مسیح (BC) نام گرفت و آن را این‌گونه بیان کرد:

• Anno ante incarnationem Dominicam
  «سال پیش از تجسد خداوند»

این مفهوم بعدتر به عباراتی مانند قبل از تولد مسیح نیز گسترش یافت.

گذار از BC/AD به BCE/CE

در دوران مدرن، به‌ویژه از قرن ۱۸ میلادی به بعد و به‌طور گسترده‌تر در قرن‌های ۲۰ و ۲۱، نظام BC/AD کم‌کم با اصطلاحات BCE و CE جایگزین شد؛ اصطلاحاتی سکولارتر، اما از نظر محاسبه زمانی کاملاً معادل.

منابع

• دانشنامه بریتانیکا، تولد عیسی مسیح چه زمانی بود؟ 🔗