مقدمه

درفش کاویانی یکی از کهن‌ترین و نمادین‌ترین نشان‌های تاریخیِ ایران است که هم در متونِ حماسی و اسطوره‌ای و هم در منابع تاریخیِ دوره اسلامی و پساساسانی نقش برجسته‌ای یافته است. این درفش، هم نمادی از مقاومت و مطالبه حق و هم نشانه‌ای از مشروعیتِ پادشاهی و هویتِ ملی ایرانیان بوده است؛ نمادی که در طول سده‌ها همواره در ادبیات، تاریخ‌نگاری و تصاویر نمادین بازتاب یافته است.

ریشه‌ها و روایتِ اسطوره‌ای

اسطوره اصلی مربوط به درفش کاویانی در شاهنامه و منابع حماسی ایرانی شکل می‌گیرد: زمانی که کاوه آهنگر در برابر ضحّاک (اژی‌دهاک) قیام می‌کند و پیش‌بند چرمی آهنگری‌اش را بر نیزه می‌افرازَد و آن را به نمادی از قیامِ مردم علیه ستم تبدیل می‌کند. پس از پیروزیِ فریدون و تأییدِ حکومتِ او، پیش‌بند کاوه با زر و جواهر آراسته شده و به عنوان درفشی مقدّس و نمادِ پادشاهیِ ایرانی به‌کار گرفته می‌شود. این روایت، افزون بر جنبه اسطوره‌ای، در هویت‌بخشی تاریخی و سیاسیِ پادشاهانِ بعدی کاربرد نمادین یافته است.

تصویرِ مادی و توصیف‌های تاریخی

در منابع سنتی اسلامی — از جمله تاریخ‌نگارانِ قرونِ میانه — درفش کاویانی به‌عنوان یک بیرقِ بزرگِ چرمی توصیف شده است که رِشته‌هایی با رنگ‌های گوناگون (سرخ، زرد، کبود/بنفش) از آن آویخته بوده و تصویرِ ستاره یا گلِ لوتوس در میانِ میدانِ آن نقش بسته بود. این بیرق را در دوره ساسانی به‌عنوان بیرقِ رسمیِ دولتِ فارس (Ērānšahr) شناخته‌اند؛ بیرقی که به‌گفته برخی روایت‌ها با جواهرات تزیین می‌شد و از نشانه‌های افتخار و بختِ لشکر و پادشاه بوده است. توصیفِ تفصیلیِ این بیرق و نسبتی که میان آن و روایاتِ عربیِ پس از فتح ایران برقرار شده، در مطالعاتِ مدرن بازخوانی شده است.

درفش کاویانی در دوره ساسانی و سرنوشت آن در فتح اسلام

در منابع تاریخی درباره سرنوشتِ درفش در جریانِ فتوحاتِ اعراب آمده است که پس از نبردهای بزرگِ شکستِ ارتشِ ساسانی، درفشِ کاویانی به‌دستِ فاتحان افتاد. برخی از منابع اسلامی می‌گویند که این بیرق با تمامی جواهراتش به چنگِ مسلمانان افتاده و جواهراتش از آن جدا شده و درفش از بین رفته یا سوزانده شده است. شرحِ ماجرا در منابع گوناگون — از طبری تا دیگر تاریخ‌نویسان — تفاوت‌های جزئی دارد، اما این ایده که درفشِ کاویانی نمادی بوده که پس از سقوطِ سیاسیِ ساسانیان نماد مقاومت ایرانی نیز شد، در نوشته‌های بعدی تأکید شده است.

شواهد مادی و بحث‌های پژوهشی

پرسشِ مهم در تاریخِ درفشِ کاویانی این است که تا چه اندازه این نماد تاریخی بر مبنای یک شیءِ تاریخیِ واقعی شکل گرفته و تا چه اندازه محصولِ بازآفرینیِ اسطوره‌ای و نمادپردازیِ بعدی است.

برخی پژوهشگران نشانه‌هایی از تداومِ نمادهای بیرق‌مانند را در آثارِ عهدِ هخامنشی و سلوکی — از جمله در برخی تصاویر سکه‌ها یا نمادهای روی منابع باستانی — مشاهده کرده‌اند و گمانه‌زنی کرده‌اند که ریشه‌های تصویریِ درفش ممکن است به این دوره‌ها بازگردد؛ با این‌حال، هیچ شیءِ قطعیِ بازمانده‌ای که بتوان آن را بی‌واسطه همان درفشِ مزینِ ساسانی دانست، تاکنون کشف نشده است. بنابراین، بسیاری از پژوهش‌ها میانِ سنتِ مادی (بیرق‌های واقعی که در میدانِ جنگ به‌کار می‌رفتند) و سنتِ ادبی-اسطوره‌ای (روایتِ کاوه و آراستگیِ آن به جواهر) تمایز قائل می‌شوند.

معنا و نمادشناسیِ درفش کاویانی

درفش کاویانی در متنِ نمادین ایرانی متکلّفِ چند لایه معناست:

1. نمادِ مقاومت مردمی: داستانِ کاوه و قیامِ او، بیرق را به نمادی از قیامِ علیه ستم و خواستِ آزادی بدل می‌کند.
2. منشأِ مشروعیتِ پادشاهی: تزئینِ بیرقِ کاوه با جواهر و واگذاری‌اش به پادشاهانِ پیروز (فریدون و سپس پادشاهانِ بعدی به‌گونه‌ای نمادین) راهی است برای ربطِ مشروعیتِ سیاسی به سنتِ کهنِ ملی.
3. نشانه هویتِ ملی و تاریخی: پس از گسترش اسلام در قلمروی ایران، درفشِ کاویانی در ادبیات و تاریخِ ملی‌گرایانه به‌عنوان نشانه‌ای از ایرانیّت و استمرارِ تاریخی یاد شده است؛ نمادی که در عصرهای گوناگونِ بازسازیِ هویت ایرانی کاربرد داشته است.

بازتابِ مدرن و استفاده معاصر

در دورانِ نوین، درفشِ کاویانی گاه به‌عنوان عنصرِ فرهنگی و نمادِ تاریخیِ ایرانی بازتفسیر شده است و در ادبیاتِ ملی‌گرایی و برخی طرح‌های نمادینِ دولتی (مثلاً به‌صورتِ اقتباس‌شده در نشان‌ها یا نشان‌واره‌ها) بازتاب یافته است. نمونه‌ای از این بازتاب، استفاده الهام‌گرفته از نمادهای کهنِ در طرح‌های رسمی در کشورهای فارسی‌زبانِ منطقه است؛ اگرچه شکلِ مشخص و رسمیِ درفشِ کاویانیِ تاریخی دیگر موجود نیست، تصویرِ آن در حافظه فرهنگیِ منطقه حضور دارد.

نقدها و نکات روش‌شناختی

مطالعه درفش کاویانی با دشواری‌های پژوهشیِ آشکاری روبروست: منابعِ متأخرِ ادبی (مثل شاهنامه) نقشِ اساسی در شکل‌دادن به روایتِ عمومی دارند، درحالی‌که مدارکِ باستان‌شناختی و متونِ معاصرِ دورانِ ساسانی به‌صورتِ محدود در دسترس‌اند یا اصلاً ذکر مستقیمی از «درفشِ کاویانی» در متونِ پهلوی و اوستایی دیده نمی‌شود. پژوهشگرانِ مدرن — به‌ویژه در مطالعاتِ ایران‌شناسی و تاریخِ نمادها — بر تمایز میان افسانه و واقعیتِ مادی تأکید می‌کنند و تلاش دارند با تحلیلِ متقاطعِ منابعِ نوشتاری، سکه‌شناسی، و نمادشناسیِ بصری تصویری واقع‌بینانه‌تر عرضه کنند.

جمع‌بندی

درفشِ کاویانی بیش از آن‌که صرفاً یک شیءِ تاریخیِ مشخص و واحد باشد، الگویی نمادین است که رابطه‌ای میان اسطوره، مشروعیتِ سیاسی و هویتِ ملی برقرار می‌کند. این نماد از دلِ روایتِ تاریخی-حماسیِ ایرانی برخاسته و در گذارِ تاریخِ سیاسیِ ایران، همواره دوباره‌خوانی و بازتفسیر شده است. پرسش‌هایی که هنوز پابرجا هستند (مانند وجودِ یک نمونه مادیِ منسوب به درفشِ ساسانی یا تطابقِ قطعیِ تصاویرِ سکه‌ای با نمونه اسطوره‌ای) نشان می‌دهد که مطالعه آتی، به‌ویژه از راهِ کشف‌های باستان‌شناختی و بازخوانیِ منابعِ پهلوی، می‌تواند تصویرِ کامل‌تری ارائه دهد.

همچنین نگاهی بیندازید به:
«فهرست پادشاهان ساسانی؛ از اردشیر بابکان تا یزدگرد سوم»

منابع

• جلال خالقی مطلق، درفش کاویان 🔗
• مرتضی راوندی، تاریخ اجتماعی ایران، تلاش در احیاء زبان و ادبیات فارسی
• شاهنامه فردوسی