نیروگاه چرنوبیل کجاست؟

نیروگاه هسته‌ای چرنوبیل در شمال کشور اوکراین واقع شده و حدود ۸۰ مایل (۱۳۰ کیلومتر) با شهر کی‌یف، پایتخت اوکراین، فاصله دارد. برای اسکان کارکنان نیروگاه و خانواده‌هایشان، شهری کوچک به نام پریپیات (Pripyat) تنها چند مایل دورتر از محل احداث نیروگاه ساخته شد. این شهر بعدها به یکی از مکان‌های متروکه و نمادین در تاریخ فجایع هسته‌ای تبدیل شد.

عملیات ساخت نیروگاه چرنوبیل در سال ۱۹۷۷ آغاز شد؛ زمانی که اوکراین بخشی از اتحاد جماهیر شوروی بود. تا سال ۱۹۸۳، چهار راکتور هسته‌ای در این مجموعه به بهره‌برداری رسیده بود و برنامه‌هایی برای ساخت دو راکتور دیگر در سال‌های آینده نیز در دستور کار قرار داشت. اما فاجعه هسته‌ای چرنوبیل در سال ۱۹۸۶، تمامی این برنامه‌ها را برای همیشه متوقف کرد.

چه اتفاقی در چرنوبیل افتاد؟

در بامداد روز ۲۶ آوریل ۱۹۸۶، در ساعت ۱:۲۳، یک آزمایش معمولی برای بررسی عملکرد سیستم خنک‌کننده اضطراری در زمان قطع برق، در راکتور شماره ۴ نیروگاه چرنوبیل آغاز شد. اما تنها چند ثانیه بعد، واکنش‌های کنترل‌نشده در قلب راکتور، باعث افزایش شدید فشار بخار شدند.

بخار تحت فشار، با نیرویی عظیم سقف راکتور را منفجر کرد و اشعه‌های رادیواکتیو و تکه‌های داغ و خطرناک مواد سوختی را به آسمان پرتاب کرد. دو تا سه ثانیه بعد، انفجاری دوم رخ داد که مقدار بیشتری سوخت هسته‌ای را به بیرون پرتاب کرد. سقف راکتور شماره ۳ نیز آتش گرفت و خطر سرایت بحران به آن واحد را افزایش داد.

بدتر آنکه، سیستم‌های ایمنی خودکار که می‌بایست در چنین شرایطی فعال شوند، پیش از آزمایش غیرفعال شده بودند.

دقایقی بعد، آتش‌نشانان به صحنه رسیدند و درحالی‌که هیچ‌گونه تجهیزات محافظتی در برابر اشعه رادیواکتیو نداشتند، شروع به خاموش کردن آتش کردند. بسیاری از این نیروها، از جمله اولین قربانیان حادثه بودند که بعدها جزو ۲۸ نفری شدند که به‌علت تابش شدید اشعه جان باختند.

طبق مستند «Witness» از شبکه CBC، شاهدان عینی از جمله آتش‌نشانان، احساس طعم فلز در دهان و سوزش شبیه سوزن روی صورت را توصیف کردند. بسیاری از این افراد طی چند روز پس از حادثه، جان خود را از دست دادند.

راکتور شماره ۳ تا ساعت ۵ صبح روز بعد به کار خود ادامه داد و تنها آن زمان خاموش شد. یک روز بعد، راکتورهای شماره ۱ و ۲ نیز به طور کامل از مدار خارج شدند.

عصر همان روز، دولت شوروی نیروهای نظامی را برای مقابله با حادثه بسیج کرد. برخی از سربازان، بر فراز سقف راکتور فرود آمدند تا تکه‌های آلودۀ رادیواکتیو را با بیل به پایین بریزند و روی راکتور آب بپاشند تا دمای آن کاهش یابد. این نیروها تنها چند ثانیه در محل باقی می‌ماندند تا میزان دریافت اشعه به حداقل برسد. درنهایت، مهار کامل آتش‌ها حدود دو هفته طول کشید و از موادی مانند شن، سرب و نیتروژن برای خاموش‌سازی استفاده شد.

تخلیه پریپیات؛ شهری که برای همیشه خاموش شد

در حالی که تنها چند مایل آن‌سوتر فاجعه چرنوبیل در حال رخ دادن بود، زندگی در شهر پریپیات (Pripyat) تا نزدیک به یک روز کاملاً عادی ادامه داشت. این شهر که برای کارکنان نیروگاه ساخته شده بود، در ابتدا نشانه‌های چندانی از بحران در حال وقوع نداشت. تنها چیزی که به چشم می‌آمد، حضور کامیون‌هایی بود که خیابان‌ها را با کف و مواد شوینده پاکسازی می‌کردند.

با این حال، در روز بعد، یعنی ۲۷ آوریل ۱۹۸۶، دولت شوروی سرانجام تصمیم به تخلیه کامل شهر پریپیات گرفت. در آن زمان، حدود ۵۰ هزار نفر در این شهر زندگی می‌کردند. به ساکنان گفته شد که این تخلیه تنها برای چند روز خواهد بود، به همین دلیل بیشتر آن‌ها وسایل اندکی با خود برداشتند.

اما واقعیت آن بود که اکثر ساکنان پریپیات هرگز به خانه‌های خود بازنگشتند. این شهر، که روزگاری پرجنب‌وجوش و مدرن بود، اکنون به یکی از مشهورترین شهرهای متروکه جهان تبدیل شده است و نمادی از خطرات انرژی هسته‌ای و پیامدهای فاجعه چرنوبیل به شمار می‌رود.

پنهان‌کاری شوروی در فاجعه چرنوبیل

پس از وقوع فاجعه چرنوبیل، چندین روز طول کشید تا رهبران شوروی وقوع این حادثه را به جامعه جهانی اطلاع دهند. در حالی که میزان تشعشعات رادیواکتیو در حال انتشار در سراسر منطقه بود، دولت شوروی هیچ بیانیه رسمی صادر نکرد. تا اینکه در سوئد، اپراتورهای یک نیروگاه هسته‌ای در استکهلم سطح غیرعادی بالای اشعه رادیواکتیو را ثبت کردند. رهبران سوئدی خواستار توضیح شدند و در پی آن، کرملین ناچار به واکنش شد.

سرانجام در تاریخ ۲۸ آوریل ۱۹۸۶، دولت شوروی اعلام کرد که حادثه‌ای در نیروگاه چرنوبیل رخ داده و مقامات در حال رسیدگی به آن هستند. اما در ادامه، رسانه‌های دولتی شوروی به جای تمرکز بر ابعاد فاجعه، با پخش گزارش‌هایی درباره حادثه هسته‌ای تری مایل آیلند در آمریکا و دیگر رخدادهای مشابه در غرب، سعی در کم‌اهمیت جلوه دادن موضوع داشتند.

در حالی‌که مقادیر خطرناک اشعه رادیواکتیو همچنان از نیروگاه آسیب‌دیده خارج می‌شد، تنها سه روز بعد، مراسم رسمی رژه‌های روز کارگر (اول ماه مه) در شهرهای بزرگی مانند مسکو، کیف و مینسک طبق روال همیشگی برگزار شد. این در حالی بود که بسیاری از شهروندان، حتی در خود اوکراین، از ابعاد واقعی حادثه، تعداد کشته‌شدگان، و تخلیه شتاب‌زده شهر پریپیات بی‌خبر بودند.

این پنهان‌کاری دولتی یکی از عواملی بود که اعتماد مردم شوروی به حاکمیت را به‌شدت کاهش داد و زمینه‌ساز انتقادات گسترده داخلی و بین‌المللی شد.

انتشار مواد رادیواکتیو از نیروگاه چرنوبیل

پس از انفجار راکتور شماره ۴، حجم عظیمی از مواد رادیواکتیو برای بیش از ۱۰ روز از نیروگاه چرنوبیل به هوا پراکنده شد. این مواد شامل عناصر خطرناکی مانند ید-۱۳۱، سزیم-۱۳۷، پلوتونیوم و استرانسیوم-۹۰ بودند که سلامت انسان و محیط‌ زیست را به شدت تهدید می‌کردند.

بخش بزرگی از این ابر رادیواکتیو به‌صورت گرد و غبار و ذرات آلوده در مناطق اطراف نیروگاه رسوب کرد، اما بخشی از آن نیز توسط جریان باد به مناطق وسیعی در اروپا منتقل شد. کشورهایی مانند اوکراین، بلاروس، روسیه، کشورهای اسکاندیناوی و حتی بخش‌هایی از اروپای غربی، تحت تأثیر این آلودگی قرار گرفتند.

برای مقابله با پیامدهای فاجعه، میخائیل گورباچف، رهبر شوروی، در تاریخ ۱۴ مه ۱۹۸۶ دستور اعزام صدها هزار نفر را صادر کرد. این نیروها شامل آتش‌نشانان، نیروهای ذخیره نظامی و کارگران معدن بودند که در عملیات پاک‌سازی مشارکت داشتند.

این افراد، که بعدها با عنوان “لیکوییداتورها“ شناخته شدند، تا سال ۱۹۸۹ به‌طور مداوم در محل حضور داشتند و با تجهیزات حفاظتی ناکافی تلاش می‌کردند تا آوارها را پاک‌سازی کرده و از گسترش بیشتر فاجعه جلوگیری کنند. بسیاری از آن‌ها بعدها دچار بیماری‌های جدی یا مرگ زودرس شدند و قربانیان خاموش این حادثه لقب گرفتند.

سارکوفاگ چرنوبیل؛ تلاش برای مهار یک فاجعه

پس از انفجار راکتور شماره ۴، برای جلوگیری از نشت بیشتر مواد رادیواکتیو، گروه‌های عملیاتی در مدت زمان فشرده‌ای برابر با ۲۰۶ روز، یک سازه عظیم از جنس فولاد و سیمان را بر روی راکتور آسیب‌دیده بنا کردند. این سازه، که با نام سارکوفاگ چرنوبیل (Chernobyl Sarcophagus) شناخته می‌شود، وظیفه داشت راکتور را به‌طور کامل دفن و ایزوله کند.

به گفته یکی از لیکوییداتورها به نام یاروسلاو ملنیک، در مصاحبه‌ای با BBC در ژانویه ۲۰۱۷:
«ما در سه شیفت کار می‌کردیم، اما فقط پنج تا هفت دقیقه در هر نوبت به محل نزدیک می‌شدیم، چون میزان اشعه بسیار بالا بود. بعد از کار، لباس‌هایمان را دور می‌انداختیم.»

با گذشت سال‌ها و فرسایش پوشش اولیه، در سال ۲۰۱۰ یک کنسرسیوم بین‌المللی پروژه ساخت سازه‌ای جدید و ایمن‌تر را آغاز کرد. این سازه، که با عنوان سازه جدید ایمن (New Safe Confinement) شناخته می‌شود، وزنی بالغ بر ۳۵٬۰۰۰ تن داشت و بر روی ریل‌هایی ساخته شد تا بتوان آن را به‌صورت کشویی روی راکتور و سارکوفاگ قدیمی قرار داد.

در نوامبر ۲۰۱۶، عملیات نصب کامل این سازه انجام شد. به گزارش منابع رسمی، پس از نصب پوشش جدید، سطح تابش رادیواکتیو در اطراف نیروگاه به یک‌دهم میزان قبلی کاهش یافت. این سازه طوری طراحی شده که بتواند برای ۱۰۰ سال آینده از انتشار باقی‌مانده مواد رادیواکتیو جلوگیری کند.

پای فیل چرنوبیل؛ توده‌ای مرگبار از سوخت هسته‌ای

در اعماق زیرزمین راکتور شماره ۴ نیروگاه چرنوبیل، توده‌ای بزرگ و خطرناک از سوخت هسته‌ای ذوب‌شده، بتن و ماسه وجود دارد که به نام پای فیل (Elephant’s Foot) شهرت یافته است. علت نام‌گذاری این توده، ظاهر چین‌خورده و پوست‌مانند آن است که شبیه به پای یک فیل به نظر می‌رسد.

در دهه ۱۹۸۰، این توده به‌تنهایی حدود ۱۰٬۰۰۰ رونتگن در ساعت تشعشع رادیواکتیو از خود ساطع می‌کرد. این میزان به‌قدری بالا بود که می‌توانست یک فرد را تنها در عرض کمتر از دو دقیقه در فاصله‌ی سه فوتی (کمتر از یک متر) به کام مرگ بفرستد. تا سال ۲۰۰۱، میزان تابش آن به حدود ۸۰۰ رونتگن در ساعت کاهش یافته بود، اما همچنان بسیار خطرناک باقی مانده است.

چند نفر در فاجعه چرنوبیل جان باختند؟

دولت اوکراین در سال ۱۹۹۵ اعلام کرد که حدود ۱۲۵٬۰۰۰ نفر بر اثر پیامدهای تابش رادیواکتیو ناشی از چرنوبیل جان خود را از دست داده‌اند. با این حال، در گزارش سال ۲۰۰۵ مجمع چرنوبیل سازمان ملل آمده است که هرچند کمتر از ۵۰ نفر در ماه‌های نخست پس از حادثه جان باختند، اما در بلندمدت ممکن است تا ۹٬۰۰۰ نفر بر اثر سرطان‌های ناشی از این تابش‌ها جان خود را از دست دهند.

بر اساس گزارش «اتحادیه دانشمندان نگران» (Union of Concerned Scientists)، تا سال ۲۰۰۵، حدود ۶٬۰۰۰ مورد سرطان تیروئید و ۱۵ مرگ ناشی از آن مستقیماً به چرنوبیل نسبت داده شده است.

اگرچه مرگ اولیه‌ی ۳۰ نفر (بر اثر انفجار و تابش حاد) توسط دولت شوروی تأیید شد، اما هیچ مطالعه رسمی گسترده‌ای در مورد تأثیرات بلندمدت بر کارکنان، لیکوییداتورها یا مردم ساکن مناطق اطراف انجام نشد.

یک مطالعه در سال ۲۰۱۱ توسط مؤسسه ملی سلامت ایالات متحده (NIH) نشان داد که ید-۱۳۱، یکی از اصلی‌ترین ایزوتوپ‌های رادیواکتیو آزاد شده از چرنوبیل، احتمالاً عامل اصلی بسیاری از موارد بیماری تیروئید در میان کودکان و نوجوانانی بود که در زمان حادثه در منطقه زندگی می‌کردند.

منطقه ممنوعه چرنوبیل؛ زمینی آلوده، آینده‌ای متفاوت

فاجعه نیروگاه هسته‌ای چرنوبیل تنها خسارت انسانی به‌جا نگذاشت؛ بلکه منطقه‌ای عظیم را برای همیشه به سرزمینی آلوده به مواد رادیواکتیو تبدیل کرد. منطقه‌ای به وسعت ۷۷۰ مایل مربع (حدود ۲٬۰۰۰ کیلومتر مربع) اطراف راکتور آسیب‌دیده تحت عنوان منطقه ممنوعه چرنوبیل (Chernobyl Exclusion Zone) تعیین شد.

این منطقه به دلیل آلودگی شدید خاک، گیاهان و منابع طبیعی، برای سکونت انسان، کشاورزی و جنگلداری ایمن نیست و ورود به آن تنها با مجوز رسمی ممکن است.

انرژی خورشیدی در چرنوبیل؛ استفاده نوین از زمین آلوده

در سال‌های اخیر، تلاش‌هایی برای استفاده مجدد از این منطقه صورت گرفته است. در دسامبر ۲۰۱۷، شرکت اوکراینی-آلمانی Solar Chernobyl اعلام کرد که یک نیروگاه خورشیدی با ظرفیت یک مگاوات در فاصله چند صد متری از راکتور شماره ۴ احداث کرده است. این نیروگاه شامل ۳٬۸۰۰ پنل خورشیدی بود که بدون ایجاد خطر جدید، انرژی پاک تولید می‌کرد.

دولت اوکراین همچنین اعلام کرد که شرکت‌های مختلف برنامه دارند تا در آینده، ظرفیتی تا ۹۹ مگاوات انرژی خورشیدی در این منطقه توسعه دهند. هرچند این میزان هنوز با ظرفیت ۴٬۰۰۰ مگاواتی نیروگاه هسته‌ای چرنوبیل پیش از حادثه فاصله زیادی دارد، اما گامی مهم در بازسازی کاربردی این منطقه به‌شمار می‌رود.

جانوران چرنوبیل؛ زندگی در سکوت پرتویی

با وجود خطرات تشعشعات، حیات‌وحش چرنوبیل به شکلی شگفت‌انگیز رو به رشد گذاشته است. براساس یک مطالعه در آوریل ۲۰۱۶، گونه‌هایی مانند گراز، گرگ، سگ‌آبی و حتی گاومیش کوهان‌دار به تعداد زیاد در منطقه دیده شده‌اند.

محققان تأکید کرده‌اند که گرچه پرتوها بی‌تأثیر نیستند، اما نبود دخالت انسانی در این منطقه باعث رشد و آرامش بیشتر برای حیات‌وحش شده و در واقع، مزایای نبود انسان از خطر تشعشعات سنگین‌تر بوده است.

چرنوبیل امروز؛ سکوتی در زمان

در حال حاضر، انتظار نمی‌رود منطقه ممنوعه چرنوبیل در آینده‌ای نزدیک برای سکونت انسان ایمن شود. مقامات اوکراینی اعلام کرده‌اند که این منطقه تا بیش از ۲۴٬۰۰۰ سال آینده برای زندگی انسان مناسب نخواهد بود.

با این حال، گردشگران امروزه می‌توانند با تورهای مجاز از چرنوبیل بازدید کنند. شهری که به نظر می‌رسد در زمان متوقف شده؛ با ساختمان‌های فرسوده، آثار غارت و تسخیر طبیعت، نمادی از یکی از بزرگ‌ترین فجایع تاریخ بشر باقی مانده است.

منابع

• وبسایت History.com ، چرنوبیل 🔗